آیا این تمدن گمشده ایرانی ثبت جهانی می‌شود؟

گزارش اسما پورزنگی‌آبادی: منظور از تمدن جیرفت، یک شهر باستانی در حوضه هلیل‌رود در جنوب استان کرمان است که کُنارصندل مرکز آن بود. این تمدن از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد تا پایانِ دست‌کم هزاره سوم پیش از میلاد وجود داشته است.
در دامان پهناور زمان، یک تپۀ پر از راز و رمز به نام «کُنار صندل» در سکوتی ملال‌آور، خاموش و بی‌خروش، به حال خود رها شده است.
این تپه باستانی که در اوایل دهه هشتاد خورشیدی توجه جهانیان را به خود جلب کرد، آن‌چنان که بسیاری از رسانه‌های خارجی از آن نوشتند و باستان‌شناسان از اینجا و آنجا به سراغش آمدند، چندین سال می‌شود که در لاک فراموشی فرو رفته است. کنارصندل در تاریکی شب‌ها گم می‌شود و روز که می‌رسد، در انتظار کاوشگران و دانشمندان، داغی آفتاب جنوب کرمان را تاب می‌آورد.
از کنارصندل که حرف می‌زنیم از چه می‌گوییم؟ در هزاره سوم پیش از میلاد، یعنی پنج‌‌هزار سال پیش که از آن به‌عنوان عصر مِفرَغ یاد می‌شود، تمدن‌های گوناگونی در فلات ایران وجود داشته که شبکه‌های ارتباطی قوی و منسجمی بین آن‌ها برقرار بوده است. باستان‌شناسان می‌گویند در آن دوران، مرزهای سیاسی در ایران شکل گرفته بود و در واقع قلمروهای بزرگ سیاسی داشتیم که در زمان حمله دشمنان به اتحادیه‌های بزرگ سیاسی تبدیل می‌شدند.
یکی از تمدن‌ها جیرفت بود که برخی باستان‌شناسان آن را همان «مارهاشی/ مرهشی» می‌دانند که در متون بین‌النهرینی از آن یاد شده است.
منظور از تمدن جیرفت، یک شهر باستانی در حوضه هلیل‌رود در جنوب استان کرمان است که کُنارصندل مرکز آن بود. این تمدن از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد تا پایانِ دست‌کم هزاره سوم پیش از میلاد وجود داشته است.
باستان‌شناسان براساس اشتراکات آثار به‌جامانده از گذشته، مرزهای یک گستره فرهنگی را مشخص می‌کنند.
با استفاده از این روش برای تمدن جیرفت یک حوزه اصلی تعریف می‌شود که منطبق با جنوب استان کرمان و حوزه فرهنگی هلیل‌رود است. مقر اصلی آن هم دشت جیرفت و به ویژه محدوده اطراف روستای امروزی کنارصندل یعنی در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب شهر امروزی جیرفت است.
فرهنگ‌ها و تمدن‌ها یک حوزه نفوذ هم داشته‌اند. حوزه نفوذ تمدن جیرفت نیز فراتر از جنوب کرمان، تا بلوچستان غربی و بمپور و همچنین تا خلیج‌فارس و شهرستان‌های میناب و رودان و بندرعباس بود.
این تمدن از غرب تا بخش‌های غربی استان کرمان و منطقه‌ای که امروز باستان‌شناسان آن را به‌عنوان مرز تمدن ایلام با تمدن جیرفت معرفی می‌کنند ادامه داشت. متون به‌جامانده بین‌النهرینی از مرز تمدن ایلام و مارهاشی سخن به میان آورده‌اند. جنوب‌شرق فارس و غرب کرمان دو مرز باستانیِ آن دوره بودند و دو تمدن اصلی در هزاره سوم پیش از میلاد یعنی حوزه تمدن کرمان و ایلام را از هم تفکیک می‌کردند.
از غارت اشیاء تا شروع کاوش‌ها
اوایل دهه هشتاد و پس از آن که تعدادی از اشیای دفن‌شده در گورهای قبرستان کنارصندل در بستر هلیل‌رود بر روی آب پدیدار شد، حفاران غیرمجاز، زودتر از همه دست به کار شدند. آن‌ها تمام طول ۴۰۰ کیلومتری کناره‌های هلیل‌رود را کَندند و ویرانی گسترده‌ای برجا گذاشته و اشیای فراوانی را غارت کردند. بخش زیادی از اشیای عتیقه غارت‌شده از کشور خارج شد و بخشی نیز در مرزهای کشور کشف و ضبط شد.
پس از آن بنا به روایتی، دکتر یوسف مجیدزاده، باستان‌شناس سرشناس که پس از بازنشستگی در پاریس زندگی می‌کرد، تصویری از تعدادی از اشیاء عتیقه جیرفت را که سر از گالری‌های خصوصی خارجی‌ها درآورده بود می‌بیند و براساس شناختی که از ظروف سنگی داشته این احتمال را می‌دهد که «تمدن گمشده» در منطقه جیرفت استان کرمان است. پس از این وقایع، او با دعوت سازمان وقت میراث‌فرهنگی کشور به ایران بازگشته و با هیأتی به کرمان آمده و کاوش‌های باستان‌شناسی را آغاز می‌کنند.
در آن دوران بود که نظریه «جیرفت، کهن‌ترین تمدن شرق» یا «اَرَتَ خاستگاه تمدن سومر» از سوی مجیدزاده مطرح و توجه دنیا به جنوب کرمان جلب شد.
توقف در مرحله کشف
بنا به گفته دکتر نصیر اسکندری، عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و مدیر سابق پایگاه پژوهشی میراث‌فرهنگی جیرفت و سرپرست کاوش‌های ورامین جیرفت، کنارصندل در عصر حاضر، دو دوره داشته است.
او با اشاره به شروع کاوش‌ها در دهه هشتاد می‌‌گوید: کشفیات این کاوش‌ها مجامع علمی و رسانه‌های دنیا را تحت‌تأثیر قرار داد و خیلی از گره‎ها درباره این که مارهاشی و «اَرَتَ» کجا بوده و معدن سنگ‌های کلریتی که اشیای آن در همه‎جای دنیای باستان وجود داشته، باز شد. میراث‌فرهنگی با محدوده‌ای ۴۰۰ هکتاری مواجه بود که حفریات قاچاق نیز در آن صورت می‌گرفت اما در آن سال‌ها خیلی خوب عمل کرد.
دکتر مجیدزاده آمد و کاوش‌های علمی انجام شد. هیأت‌های بین‌المللی زیادی هم به جیرفت آمدند. طی سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ فعالیت‌های خیلی خوبی انجام ‌شد و حمایت همه‌جانبه‌ای از کاوش‌های علمی در جیرفت صورت گرفت. بنده کمتر پروژه‌ای را سراغ دارم که این‌گونه حمایت شده باشد اما از سال ۱۳۸۶ که آخرین فصل کاوش انجام گرفت، محوطه به این مهمی رها شد. از این روست که می‌گویم کنارصندل دو دوره داشته است. در کنارصندل کشف بسیار باشکوهی صورت گرفت، اما هنوز در مرحله کشف مانده است!
پرسش‌های بی‌جواب
اسکندری در ویژه‌برنامه «تمدن جیرفت؛ بررسی جایگاه محوطه باستانی کنارصندل در باستان‌شناسی دنیا» از سلسله برنامه‌های ایران‌پایدار، با بیان این که کشف خیلی مهم است اما پاسخ به پرسش‌هایی که وجود دارد هم بسیار اهمیت دارد، می‌گوید: متأسفانه در کنارصندل در همان مرحله کشف مانده‌ایم و همچنان درگیر تبلیغات کشف و کاتالوگ‌ها و اشیاء و نمایشگاه‌ها هستیم، در حالی که جامعه دانشگاهی سؤالاتی مشخص دارند، از جمله این که وسعت و جمعیت شهری که از آن صحبت می‌کنید چقدر است؟ چه ساختارهایی داشته و نظام سیاسی و اقتصادی و فرآیندهای تولیدی آن چه بوده است؟ و به‌طور کلی چند محوطه در دشت جیرفت وجود دارد؟ متأسفانه حتی ابتدایی‌ترین پژوهش‌ها را در این محوطه انجام نداده‌ایم. با کاوش‌های محدود نمی‌توانیم کل این شهر چندصد هکتاری را بشناسیم و نیاز به کاوش‌های بسیار زیاد و فعال و مستمر وجود دارد.
وی می‌افزاید: در حوزه حفاظت هم کنارصندل شرایط خوبی ندارد. حریم و عرصه آن تعیین شده اما هنوز مصوب نشده و از لحاظ حقوقی در مجامع قضایی قابل دفاع نیست. متأسفانه درباره این تمدن مهم، کم‌کاری صورت گرفته است.
ضرورت ثبت جهانی
اسکندری، باستان‌شناس اهل جنوب استان کرمان می‌گوید: محوطه‌های باستانی زیادی در ایران داریم. صحبت از چند صدهزار محوطه است اما همه درجه اهمیت یکسانی ندارند. می‌توان اولویت‌بندی کرد و براساس آن کاوش انجام داد. کاوش نوعی حفاظت است. وقتی کاوش صورت می‌گیرد اهالی پیرامون آن منطقه نیز بهتر از آن محوطه محافظت می‌کنند. دست‌کم در محوطه‌های مهمی از جمله جیرفت، شوش، ملیان، تخت‌جمشید و … باید کاوش دایم داشته باشیم.
وی با تأکید بر ثبت جهانی کنارصندل می‌افزاید: مطمئنم اگر پرونده به یونسکو ارسال شود فورا ثبت خواهد شد. ۱۰ شاخص برای یونسکو مدنظر است و این تپه حداقل پنج شش شاخص را دارد. باید فرآیند ثبت جهانی آن آغاز شود. مهم‌تر از آن هم حفاظت است؛ یعنی حداقل کاری که باید انجام داد.
اعتبار دومیلیاردی برای ساماندهی
در همین حال، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان با تأکید بر این که بدون برنامه و کاوش در حوزه میراث فرهنگی نباید فعالیت کرد، گفت: طی سال‌های گذشته چند فصل کاوش‌ باستان‌شناسی در محوطه کنارصندل انجام شد تا بتوانیم اعتبارات مرمت و حفظ آن را دریافت کنیم.
فریدون فعالی در گفت‌وگو با ایرنا اظهار کرد: ۲۵ میلیارد ریال اعتبار برای ساماندهی این محوطه مصوب شده تا طبق طرح انجام شود. با ساماندهی محوطه کنارصندل جیرفت در سال جاری، این محوطه به سایت موزه تبدیل می‌شود تا گردشگران از آن بازدید کنند.