به گزارش پایگاه تحلیلی- خبری درسانیوز: امروزه یکی از معضلات بهداشتی در سراسر جهان کم خونی است، تا جایی که تاثیر فراوانی بر روی تکامل جسمانی، روانی، رفتاری و بازده کاری افراد می‌گذارد. کم‌خونی اختلال شایعی است که در آن گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین کافی در خون وجود ندارد. یکی از انواع کم خونی‌ها ناشی از فقر آهن است که نه تنها در سرتاسر جهان بلکه در کشورهای در حال توسعه هم وجود دارد. بررسی‌های سازمان جهانی بهداشت حاکی از این است که حدود ۳۵۰ میلیون نفر زن و ۵۰ درصد از کودکان در کشورهای در حال توسعه کم‌خون هستند. این بیماری در کشور ما نیز شیوع نسبتا بالایی دارد و طبق آمار ارایه شده توسط دفتر بهبود تغذیه جامعه، ۵۰ درصد زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله کشور به درجات مختلف به کم‌خونی مبتلا بوده و ۳۴ درصد نیز کمبود آهن دارند.
کارشناسان معتقدند، زنان به ویژه در سنین باروری جزیی از گروه‌های در معرض خطر این بیماری هستند این در حالی است که وجود آهن در بدن علاوه بر خون در بسیاری از قسمت‌های بدن مؤثر است و روی عملکرد بسیاری از آنزیم‌های مغزی و گوارشی و سیستم دفاعی بدن تأثیر دارد. آنان می‌گویند، بیمارانی که کم خونی ناشی از فقر کمبود آهن دارند دچار ناراحتی‌های زیادی می‌شوند به عنوان مثال، سیستم‌های دفاعی و ایمنی بدن آنان ضعیف شده و مبتلا به عفونت‌های متفاوتی می‌شود که این عفونت‌ها در طی زمان باعث بروز بیماری‌های دیگری می‌شوند. به طور کلی کم خونی ناشی از فقرآهن باعث اتلاف منابع و مراقبت‌های بهداشتی، کاهش بهره وری در اثرافزایش میزان مرگ و میر، ابتلا به بیماری در مادران و کودکان و بالاخره کاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می‌شود.
کم‌خونی و راه‌های تشخیص آن
دکتر غلامرضا دابشلیم ـ متخصص علوم آزمایشگاهی بالینی در مورد بیماری کم‌خونی چنین می‌گوید: بیماران دچار کم‌خونی افرادی هستند که توده گویچه سرخ خونشان کاهش قابل توجهی یافته است و ظرفیت انتقال اکسیژن در خونشان هم به همان اندازه کم شده است. حجم خون به طور طبیعی در حد تقریباً ثابتی حفظ می‌شود و از این رو کم‌خونی حاکی از آن است که غلظت گویچه‌های سرخ خون یا هموگلوبین در خون محیطی کاهش یافته است.
او با بیان این مطلب که برای تشخیص کم‌خونی‌ها و بررسی وضع گلبول‌های قرمز از ۶ فاکتور استفاده می‌شود، می‌افزاید: شمارش تعدادگلبول‌های سرخ که بر حسب میلیون در میلیمتر مکعب خون است و میزان طبیعی آن تقریباً در یک انسان بالغ حدود ۵ میلیون است، اندازه گیری هموگلوبین خون، هماتوکریت (حجم گلبول‌های سرخ را در ۱۰۰ cc خون اندازه می‌گیرد)، MCV (حجم یک عدد گلبول سرخ برحسب میکرون)، MCH (مقدار هموگلوبینی که در یک گلبول سرخ وجود دارد) و MCHC (مقدار هموگلوبینی است که در ۱۰۰cc گلبول سرخ وجود دارد)
این متخصص علوم آزمایشگاهی بالینی تاکید می‌کند: غلظت هموگلوبین در ارتفاعات بالا بیشتر است و میزان بیشتر بودن آن بر اساس ارتفاع از سطح دریا است. به طور کلی کم خونی زمانی بوجود می‌آید که غلظت هموگلوبین ۱۰ درصد کمتر از میزان میانگین باشد.
عارضه کم‌خونی زمانی بروز می‌کند که خون فاقد هموگلوبین کافی است. هموگلوبین به گلبول‌های قرمز خون در حمل اکسیژن از ریه‌ها به تمام اندام‌های بدن کمک می‌کند.
انواع کم خونی
دابشلیم یاد آوری می‌کند: کم خونی انواع مختلفی دارد که هر کدام به دلایل مختلف بروز می‌کنند که عبارتند از، کم خونی ناشی از فقر آهن (IDA): این نوع کم خونی از شایعترین انواع این بیماری است. فقر آهن زمانی بروز می‌کند که بدن فاقد آهن کافی است. بدن برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. این حالت معمولاً در اثر از دست دادن خون به دلیل مشکلاتی همچون عادت ماهانه طولانی و سنگین، زخم‌های داخلی، پولیپ‌های روده یا سرطان روده بروز می‌کند. همچنین، رژیم غذایی فاقد آهن کافی می‌تواند منجر به بروز این حالت شود. در دوره بارداری نیز عدم وجود آهن کافی برای مادر و جنین موجب کم‌خونی از نوع فقر آهن می‌شود.
کم‌خونی مگالوبلاستیک یا فقر ویتامین: این نوع کم خونی معمولاً در اثر کمبود فولیک اسید یا ویتامین B12 بروز می‌کند. این ویتامین‌ها به بدن در سالم نگهداشتن خون یا سیستم عصبی کمک می‌کنند. در این نوع کم‌خونی، بدن گلبول‌های قرمز خونی تولید می‌کند که نمی‌توانند اکسیژن را به خوبی تحویل دهند. قرص‌های مکمل حاوی فولیک اسید می‌توانند این نوع کم خونی را درمان کنند. گاهی اوقات ممکن است یک متخصص نتواند تشخیص دهد که علت این بیماری کمبود ویتامین B 12 است. این حالت معمولاً در افراد مبتلا به کم خونی وخیم بروز می‌کند که در حقیقت نوعی بیماری خود ایمنی است. عدم دریافت ویتامین B 12 می‌تواند موجب کرخی و بی‌حسی دست‌ها و پاها، مشکلات در راه رفتن، از دست دادن حافظه و مشکلات بینایی شود. نوع درمان بستگی به عامل بیماری دارد، اما به هر حال مصرف ویتامین B 12 ضروری است.
بیماری‌های نهفته: بیماری‌های خاصی وجود دارند که می‌توانند به توانایی بدن در تولید گلبول‌های قرمز خونی آسیب برسانند. برای مثال، افراد مبتلا به بیماری‌های کلیوی به ویژه بیمارانی که دیالیز می‌شوند در معرض ابتلا به کم‌خونی قرار دارند. کلیه‌های این بیماران قادر به ترشح هورمون‌های کافی برای تولید گلبول‌های خونی نبوده و در هنگام دیالیز نیز آهن از دست می‌دهند.
بیماری‌های خونی ارثی: اگر در خانواده سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به آن در افراد دیگر نیز افزایش می‌یابد. یکی از امراض خونی ارثی کم‌خونی گلبول‌های داسی شکل است. به جای تولید گلبول‌های قرمز خونی طبیعی که به راحتی درون رگ‌های خونی حرکت می‌کنند، گلبول‌های داسی شکل حرکت سختی داشته و دارای لبه‌های خمیده هستند. این گلبول‌ها نمی‌توانند در رگ‌های خونی ظریف به آسانی حرکت کنند و در نتیجه مسیر رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود می‌کنند. بدن گلبول‌های قرمز داسی شکل را نابود می‌کند، اما نمی‌تواند با سرعت کافی انواع طبیعی و سالم جدیدی را تولید کند. این امر موجب بروز کم‌خونی می‌شود نوع دیگری از کم خونی ارثی تالاسمی است. تالاسمی زمانی بروز می‌کند که بدن ژن‌های ویژه‌ای را از دست می‌دهد و یا ژن‌های غیر طبیعی مختلف از والدین به کودک ارث می‌رسد که به نحوه تولید هموگلوبین تاثیر منفی می‌گذارند.
کم‌خونی آپلاستیک: نوع نادری از کم خونی است و زمانی بروز می‌کند که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز تولید نمی‌کند. از آنجا که این امر بر گلبول‌های سفید نیز تاثیر می‌گذارد، باعث بروز عفونت‌ها و خونریزی‌های غیر قابل توقف می‌شود. این حالت دلایل مختلفی دارد که عبارتند از: روش‌های درمانی سرطان‌ها (پرتودرمانی و شیمی درمانی)، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشره‌کش‌ها، رنگ و پاک کننده‌ها و شوینده‌های خانگی)، برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)، بیماری‌های خود ایمنی (مانند لوپوس) و عفونت‌های ویروسی که بر تراکم استخوانی تاثیر می‌گذارد.
نشانه‌ها و علایم کم خونی
دکتر دابشلیم می‌گوید: تظاهرات بالینی در بیماران دچار کم‌خونی، بستگی به بیماری زمینه‌ای و همچنین، شدت و طول مدت کم‌خونی دارند. اکثر نشانه‌ها و علایم کم خونی، به دلیل تغییرات فعالیت دستگاه قلب و عروق و دستگاه تنفس، برای جبران کاهش توده گویچه سرخ خون هستند. میزان علایم در بیمار دچار کم‌خونی، بستگی به عوامل مساعدکننده متعددی دارد. کم‌خونی ممکن است با چنان سرعتی روی دهد که فرصت کافی برای جبران آن وجود نداشته باشد. در چنین شرایطی، علایم و مقایسه با زمانی که همین میزان از کم‌خونی ظرف مدت بیشتری ایجاد شده است، شدت بیشتری دارند و مهمتر هستند. به علاوه، شکایات بیمار غالباً مرتبط با بیماری عروقی موضعی نیز وجود دارد. برای مثال، پیدایش کم‌خونی ممکن است منجر به بروز آنژین صدری، لنگش متناوب یا ایسکمی گذرای مغزی شود. افراد دچار کم خونی خفیف غالباً علامتی ندارند این افراد ممکن است از خستگی تنگی نفس و تپش قلب به ویژه به دنبال فعالیت ناراحت باشند اما بیمارانی که دچار کم خونی شدید هستند غالباً در زمان استراحت نیز علامت دارند و نمی‌توانند بیش از حد فعالیت کنند. اکثر نشانه‌ها و علایم کم خونی، به دلیل تغییرات فعالیت دستگاه قلب و عروق و دستگاه تنفس، برای جبران کاهش توده گویچه سرخ خون هستند. زمانی که غلظت هموگلوبین کم شود. برون ده قلب در زمان استراحت، افزایش قابل توجهی می‌یابد و هم سرعت ضربان قلب و هم حجم ضربه‌ای زیاد می‌شوند. بیمار ممکن است از این وضعیت پرجُنب و جوش، آگاه باشد و از تپش قلب یا ضربان کوبنده شکایت کند. علایم نارسایی قلب غالباً در صورتی که ذخیره کار عضله قلب کاهش یافته باشد، بروز می‌کنند. علایم کم‌خونی شدید مربوط به درگیری اعضای دیگر نیز هستند. بیماران غالباً از گیجی و سردرد شکایت می‌کنند و ممکن است دچار سنکوپ، وزوز گوش و یا دوران سرشوند. بسیاری از بیماران نیز تحریک‌پذیر می‌شوند و مشکلاتی در خوابیدن یا تمرکز حواس پیدا می‌کنند. بیماران ممکن است حساسیت مفرطی نسبت به سرما داشته باشند که به دلیل کم بودن جریان خون در پوست است. علایم گوارشی مانند کم اشتهایی، سوء هضم و حتی تهوع یا اختلالات روده را نیز به این دلیل بوجود می‌آید که خون کمتری در بستر احشایی جریان دارد و خون به قسمت‌های دیگر بدن منحرف می‌شود.
درمان کم‌خونی
وی با اشاره به این مطلب که نوع درمان بستگی به میزان حاد بودن کم خونی دارد می‌افزاید: این بیماری را می‌توان با تعویض خون، مصرف دارو و یا پیوند مغز استخوان درمان کرد. کم خونی برای پیشرفت در بدن به گذر زمان احتیاج دارد. در آغاز ممکن است هیچ علایمی بروز نکند و یا علایم بیماری بسیار خفیف باشد، اما با پیشرفت بیماری می‌توان شاهد علایمی چون خستگی، ضعف، نبود توانایی در کار و تحصیل، کاهش دمای بدن، پریدگی رنگ پوست، ضربان قلب سریع، کوتاهی تنفس‌ها، درد سینه، سرگیجه، تحریک پذیری، کرختی و سردی دست‌ها و پاها و سردرد بود. تشخیص این بیماری با انجام یک آزمایش خون امکانپذیر است. در صورت مثبت بودن جواب آزمایش و ابتلا به کم خونی انجام آزمایشات دیگری نیز برای تشخیص نوع آن ضروری است. انتخاب نوع درمان کم خونی بستگی به علت بروز آن دارد. برای مثال، نحوه درمان کم خونی گلبول‌های داسی شکل با نحوه درمان کم خونی ناشی از رژیم غذایی فاقد آهن یا فولیک اسید متفاوت است. از این رو برای کشف بهترین روش معالجه باید به پزشک مراجعه کرد.
این پزشک یاد آوری می‌کند: برای آنکه درمان مناسب کم‌خونی انجام شود، همانند درمان مناسب سایر اختلالات، در ابتدا باید بررسی کامل تشخیص به عمل‌‌آید تا تشخیص درست، معلوم شود. اگر کمبود آهن، ویتامین B 12 یا اسید فولیک وجود نداشته باشد و یا محتمل هم نباشد، نیازی به مصرف این مواد نیست. مصرف ویتامین B 12 در حالی که تشخیص علت کم‌خونی، معلوم نیست، به تنهایی زیان‌آور نیست و لی باعث می‌شود پزشک و بیمار، اطمینان کاذبی پیدا کنند. از سوی دیگر، مصرف نامتناسب فرآورده‌های آهن ظرف مدت طولانی می‌تواند منجر به مفرط شدن میزان آهن بدن شود و به طور مستقیم، به بدن صدمه بزند.
بسیاری از کم خونی‌ها را در صورتی که علت بروز آنها تشخیص داده شود و رفع شود، می‌توان اصلاح کرد. اگر دارو یا سم، مسئول ایجاد کم‌خونی باشد، قطع مصرف آن غالباً امکان خوب شدن را فراهم می‌کند. کم خونی‌های ثانویه، بستگی به درمان بیماری زمینه‌ای دارد. کم خونی‌های ناشی از اختلال غدد درون ریز یا عفونت باید پاسخ رضایت بخشی به درمان مناسب بدهند. کم خونی، بدخیمی، گاهی به دنبال برداشتن تومور اولیه، اصلاح می‌شود.
تغذیه و کم‌خونی
دکتر رویا منتجبی ـ کارشناس تغذیه نیز می‌گوید: برای پیشگیری از کم‌خونی علاوه بر داشتن سبک زندگی سالم و انجام ورزش، تغذیه هم نقش مهمی ایفا می‌کند. اگر بخواهیم دچار کم‌خونی ناشی از فقرآهن نشویم باید حتما از منابع آهن، اسیدفولیک و B12 استفاده کنیم که می‌توان آن‌را در لبنیات، میوه و سبزیجات یافت. استفاده از انواع گوشت‌ها هم بسیار مهم هستند زیرا هم منبع غنی از ویتامین B12 هستند و هم آهن دارند. افرادی هم که گیاهخوارهستند و از نظر کمبود ویتامین B12 مشکلی ندارند، بعد ۳ تا ۵ سال به مرور این ویتامین را از دست می‌دهند و بدین‌ترتیب دچار کم‌خونی می‌شوند. این در حالی است گیاهخوار‌هایی که از شیر، تخم‌مرغ و لبنیات استفاده می‌کنند معمولاً دچار کمبود خاصی در این زمینه نمی‌شوند.
او می‌افزاید: باتوجه به اینکه کمبود هموگلوبین باعث کم‌خونی می‌شود یکی از راه‌های جلو‌گیری از آن تقویت بدن با تغذیه مناسب است؛ بنابراین بهترین کار در این خصوص خوردن غذا‌های خونساز است؛ یعنی غذاهایی که طبیعت آنها گرم و مرطوب است یا مصرف میوه‌هایی مانند انگور، به‌ویژه شیره آن که برای خونسازی بسیار مناسب است. غذاهایی که سبزیجاتی مانند شنبلیله دارند هم در درمان کم‌خونی بسیار مؤثرند.
خوردن کباب و انواع گوشت هم خونساز است. البته برخلاف نظر عموم، مبنی بر خونساز بودن جگر، جگر خونساز نیست، ولی اغلب دوای خوبی محسوب می‌شود، نه غذایی خوب؛ یعنی فرد هنگام بیماری می‌تواند از آن استفاده کند، ولی به‌عنوان غذای روزانه نمی‌توان زیاد از آن استفاده کرد، زیرا که خون را غلیظ می‌کند. سبزیجاتی مثل کرفس و اسفناج یا غذاهایی حاوی کشک مانند کشک بادمجان و خشکباری مانند پسته و خرما هم خونساز هستند. مصرف میوه‌هایی مانند سیب، لبو و سبزیجات با برگ‌های تیره غنی از آهن را توصیه می‌کنیم. علاوه بر این لازم است از غذای همراه با آهن از ترکیباتی حاوی ویتامین C نیز استفاده کنند و مصرف غذا با سالاد حاوی گوجه و میوه‌های دیگر به جذب آهن در بدن کمک می‌کند. از مصرف چای و قهوه بلافاصله بعد از غذا خودداری کنند. از خوردن مواد حاوی کلسیم مثل شیر، ماست، دوغ همراه با غذا پرهیز کنند به دلیل اینکه کلسیم مانع جذب آهن می‌شود. علاوه بر این مصرف فست فود را نیز کاهش دهند.
توصیه‌های زیر به پیشگیری و درمان کم‌خونی
ـ استفاده از غذاهایی غنی از آهن استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین C در هر وعده غذایی که به جذب بهتر آهن کمک می‌کند. مثل پرتقال، گریب‌فروت، گوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیمو ترش.
ـ گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی.
ـ پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا.
ـ برطرف کردن مشکلات گوارشی و یبوست.
ـ تغییر عادات غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراکی مانند یخ) استفاده از خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
ـ شست و شو و ضد عفونی کردن سبزی‌ها قبل از استفاده شستن کامل دست‌ها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج.
ـ مصرف روزانه یک قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار. مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان ۲ سالگی در کودکان.
گزارش از بیتا مهدوی
