یادداشتی از آرین عباسی‌فرد در پایگاه تحلیلی- خبری درسانیوز؛ میراث بورُوُی برای جامعهشناسی ایران: گرامی‌داشت یاد پیش‌آهنگ جامعهشناسی مردم‌مدار.
خبر درگذشت مایکل بورُوُی (Michael Burawoy) استاد بازنشسته جامعهشناسی دانشگاه برکلی آمریکا در سانحه تصادف در سن ۷۷ سالگی بسیار غیرمنتظره و ناراحت‌کننده بود. جامعهشناسی جهانی یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های خود در دهه‌های اخیر را از دست داد.
مایکل بوروی جامعه‌شناس فقید بریتانیایی است که از سال ۱۹۷۶ استاد دانشگاه برکلی کالیفرنیا بوده است. وی همچنین رئیس انجمن جامعهشناسی آمریکا (۲۰۰۳-۲۰۰۵) و نایب رئیس انجمن بینالمللی جامعهشناسی (۲۰۰۶-۲۰۱۰) و رئیس همین انجمن (۲۰۱۰-۲۰۱۴) بوده است[۱].
بورُوُی در رویکرد مارکسیستی و سوسیالیستی و با دغدغه‌های جدی برابری خواهانه می‌اندیشید و عمل می‌کرد. مطالعات او درباره محل و شرایط کار صنعتی در زامبیا و سپس در شیکاگو، لهستان و روسیه مبتنی بر همین رویکرد و دغدغه‌ها بود.
در همین راستا مفهوم جامعهشناسی مردم‌مدار (Public Sociology) و مارکسیسمی جامعه‌شناسانه (A Socilogical Marxism) را مطرح کرد، که روایتی نو و متعادل از پراکسیس جامعهشناسی مارکسیستی است.
با طرح جامعهشناسی مردم‌مدار، او در پی آن است که دانش جامعهشناسی، به‌عنوان علم جامعه مدنی، به مطالعات نظری و تجربی آکادمیک محدوده نماند، بلکه از آکادمی با بیرون از آکادمی هم مرتباط باشد، به حوزه عمومی وارد شود، و در پیوند با جنبش‌های اجتماعی برابری و آزادی‌خواه در خدمت رفع انواع ستم‌ها و تبعیض‌های طبقاتی، جنسیتی، دینی، قومیتی، ملی و بینالمللی قرار گیرد (نگاه کنید به بورُوُی، ۱۳۸۶؛ بوراووی، ۱۳۹۳؛ بوراووی[۲] و دیگران، ۱۳۹۴).
در جایگاه معاون و رئیس انجمن بینالمللی جامعهشناسی وی این رویکرد را دنبال کرد و کوشید تسلط هژمونیک علمی جهان غرب و جهان شمال در محافل علمی جهانی کاهش یافته و تعدیل شود؛ بدین منظور که صدای جامعه‌شناسان جهان جنوب بیشتر شنیده شود.
در همین راستا کوشید عضویت انجمن‌های جامعهشناسی کشورهای جنوب در انجمن بینالمللی جامعهشناسی و کنفرانس‌های آن تسهیل شود و شمار بیشتری از جامعه‌شناسان جهان جنوب به عضویت این انجمن درآیند.
وی همچنین مجله گفت‌وگوی جهانی (Global Dialogue) را پایه گذاشت که همزمان به چندین زبان منتشر می‌شود (نگاه کنید به https://globaldialogue.isa-sociology.org/).
ارتباط نزدیک انجمن جامعهشناسی ایران با مایکل بورُوُی فقید در همین زمینه و راستا بود.
در سال‌های نیمه دوم دهه ۸۰ شمسی، انجمن جامعهشناسی ایران در پی ایجاد و گشترش ارتباطات بینالمللی خود و از جمله عضویت در انجمن بینالمللی جامعه شناسی، به عنوان فراگیرترین اجتماع جهانی جامعه‌شناسان بود و نگارنده این ماموریت را دنبال کرد. درخواست انجمن برای عضویت همراه با مدارک مورد نیاز ارسال شد و این درخواست در سال ۱۳۸۷ پذیرفته شد.
در پی آن، وی دعوت انجمن جامعهشناسی ایران را برای سفر به ایران پذیرفت و در خرداد ۱۳۸۷، او که معاون وقت انجمن بین‌الملی جامعه شناسی در امور انجمن‌های ملی بود، به ایران مسافرت کرد و پس از این سفر گزارشی درباره جامعهشناسی و همچنین انجمن جامعهشناسی ایران به کمیته اجرایی انجمن بینالمللی ارائه کرد (نگاه کنید به بورُوُی، ۱۳۸۹: ۸۸-۹۰ و این دو نشانی: https://B2n.ir/u96509 و https://B2n.ir/g73930 ).
این سفر سرآغاز آشنایی و ارتباط جامعه‌شناسان ایرانی با مایکل بورُوُی بود. پیش از سفر، مقاله تأثیرگذار او با عنوان “درباره جامعهشناسی مردم‌مدار” به همت نازنین شاهرکنی ترجمه و در مجله جامعهشناسی ایران منتشر شد(بورُوُی، ۱۳۸۶).
همان‌طور که در گزارش بورُوُی از سفر به ایران و یادداشت رئیس وقت انجمن جامعهشناسی ایران(دو نشانی بالا) درباره این سفر آمده است، او در طول سفر دو هفته‌ای، با هماهنگی انجمن جامعهشناسی ایران به شهرهای اصفهان، شیراز و بابلسر سفر کرد و در دانشگاه‌های این سه شهر درباره جامعهشناسی مردم‌مدار سخن گفت؛ همکاری‌های علمی بین دو انجمن شکل گرفت و اولین کنفرانس بینالمللی انجمن جامعهشناسی ایران با عنوان«تفکر اجتماعی و جامعهشناسی در خاورمیانه معاصر» با همکاری انجمن بینالمللی جامعهشناسی در سال ۱۳۹۰ در تهران برگزار شد. این رویداد باعث شد بورُوُی برای دومین‌بار به ایران کند[۳].
در همین سفر در جریان دیدار و گفت‌وگوی او با انجمن علمی دانشجویی جامعهشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، بحث ترجمه فارسی مجله گفت‌وگوی جهانی با همت ریحانه جوادی و شماری دیگر از دانشجویان آن زمان عملی شد که تا کنون ادامه یافته است (نگاه کنید به https://globaldialogue.isa-sociology.org/uploads/imgen/3572-v14i3-farsi.pdf).
به علاوه، عضویت و مشارکت جامعه‌شناسان ایرانی در کنفرانس‌های انجمن بینالمللی جامعهشناسی در سال‌های ۲۰۱۰، ۲۰۱۴، و ۲۰۱۸، افزایش یافت، هر چند که متأسفانه در سال‌های اخیر به دلیل افزایش بی‌اندازه نرخ ارز به صفر متمایل شده است.
ایده جامعهشناسی مردم‌مدار او مورد توجه شماری از جامعه‌شناسان ایرانی، از جمله شادروان محمدامین قانعی‌راد و سیامک زندرضوی قرار گرفت و کانال تلگرامی خود را به ترتیب «جامعهشناسی حوزه عمومی» (https://t.me/MAminghaneirad) و «جامعهشناسی مردم مدار» (https://t.me/szandrazavi) نام نهادند.
در انجمن جامعهشناسی ایران نیز به همت قانعی‌راد و بهرنگ صدیقی گروهی تخصصی با نام جامعهشناسی حوزه عمومی (مردم‌مدار) شکل گرفت که با مدیریت محسن گودرزی و بعدا، بیدا میرحسینی به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این ایده موضوع نشست‌ها و کنفرانس‌هایی هم بوده از جمله در «دومین همایش ملی پژوهش اجتماعی فرهنگی در جامعه ایران» (۱۳۹۱) که به‌صورت منظم توسط انجمن جامعهشناسی ایران برگزار می‌شود، جامعهشناسی مردم‌مدار، با دبیری بهرنگ صدیقی، محور ویژه همایش بود.
به‌علاوه، همایشی با عنوان «جامعه شناسان ایرانی و حوزه عمومی؛ تجربه‌هایی از پیوند دانش و جامعه» با دبیری علمی محمود اسماعیل‌نیا در آذر ۱۳۹۷ برگزار شد (https://B2n.ir/f30049و https://B2n.ir/b89718). سیامک زندرضوی (۱۴۰۰) هم کتاب جامعهشناسی مردم مدار ارگانیک را با الهام از این ایده نوشته است.
موضوع جامعهشناسی مردم‌مدار مورد خوانش و گفت‌وگوی انتقادی هم قرار گرفته است (برای نمونه نگاه کنید به طالبان، ۱۳۹۳؛ اسماعیلی، ۱۳۸۸). ارتباط بورُوُی با جامعهشناسی ایران به حدی بود که برای درگذشت شادروان قانعی راد پیام همدردی فرستاد (https://B2n.ir/n89457 ) و نقش مؤثری در ارسال نامه و بیانیه انجمن بینالمللی جامعه شناسی بر علیه تحریم‌های ظالمانه آمریکا بر کشور ایران داشت (https://B2n.ir/w04876 ).
مایکل بورُوُی بر اساس آرمان‌های انسانی و برابری‌خواهانه خود که در ایده‌پردازی جامعهشناسی مردم‌مدار و کنش‌گری اجتماعی بر اساس آن تبلور می یافت، مواضع قاطع و صریحی نسبت به اشغال‌گری و نسل‌کشی رژیم اسرائیل هم داشت؛ همان‌طور که در یادداشت سری حنفی (۲۰۲۵) در بزرگداشت او آمده است.
وی نقش برجسته‌ای در جنبش BDS داشت که جنبشی جهانی برای پایان دادن به اشغال سرزمین‌های فلسطینی، رفع تبعیض علیه فلسطینیان و به رسمیت شناختن حقوق آوارگان فلسطینی مطابق با قوانین بینالمللی است.
وی همچنین از پیشگامان انتشار بیانه جامعه‌شناسان جهان در حمایت از حقوق مردم غزه در برابر اشغال، نسل‌کشی و ویران‌گری اسرائیل بود (https://B2n.ir/q57877 ).
جامعهشناسی جهانی شخصیتی بسیار تاثیرگذار را ازدست داده است. میرات سترگ او برای جامعهشناسی جهانی و جامعهشناسی مارکسیستی ماندگار خواهد بود.
همچنین جامعهشناسی ایران دوست و حامی گران‌سنگی را در بین جامعه‌شناسان برجسته معاصر از دست داده‌است. با شرحی که گذشت، در بین جامعه‌شناسان برجسته معاصر بورُوُی به‌صورتی منحصر به فرد با جامعهشناسی ایران ارتباط داشت و بر آن اثر گذاشت.
میراث نظری و عملی او، به‌خصوص از نظر تقویت نقش مردم‌مدارانه جامعهشناسی و پیوند دادن جامعهشناسی با جنبش‌های اجتماعی برابری‌خواه و جامعه مدنی تداوم خواهد داشت، اثرگذار خواهد بود، و موضوع خوانش‌ها و گفت‌وگوهای انتقادی خواهد ماند.
روانش شاد، یادش گرامی و میراث فکری و عملی‌اش ماندگار باد.
منابع:
اسماعیلی، محمدجواد (۱۳۸۸)؛ «تاملی درباره جامعهشناسی مردم‌مدار و نسبت آن با علوم اجتماعی در ایران»، مجله جامعهشناسی ایران، ۱۱ (۲): ۱۷۸-۱۸۵.
بورُوُی، مایکل (۱۳۸۶) «درباره جامعهشناسی مردم‌مدار»، ترجمه نازنین شاهرکنی، مجله جامعهشناسی ایران، ۸ (۱): ۱۶۸-۲۰۱.
بورُوُی (۱۳۸۹)؛ «دیدار از ایران، ۱۲ تا ۲۶ ژوئن ۲۰۰۸»، گزارش هیأت مدیره به مجمع عمومی انجمن جامعهشناسی ایران: ۸۸-۹۰ https://B2n.ir/u96509.
بوراووی،مایکل (۱۳۹۳) مارکسیسم جامعه‌شناسانه: همگرایی آنتونیو گرامشی و کارل پولانی، ترجمه محمد مالجو، تهران: نشرنی.
بوراووی، مایکل و دیگران (۱۳۹۴)؛ «جامعهشناسی مردم‌مدار: جامعهشناسی در قرن بیست و یکم»، ترجمه بهرنگ صدیقی و دیگران، تهران: نشر نی.
زندرضوی، سیامک (۱۴۰۲)؛ «جامعهشناسی مردم‌مدار ارگانیک در ایران: سال‌های ۱۳۸۶-۱۴۰۰»، بوشهر: هامون نو.
طالبان، محمدرضا (۱۳۹۳)؛«علیه جامعهشناسی سیاست‌گذار»، راهبرد فرهنگ، ۷: ۲۶.
Hanafi, Sari (2025) For Michael Burawoy: A Tribute to a Life of Thought and Action, The Journalism that changes the world, 27 Daily, Feb 5, 2025
[۱]برای اطلاع بیشتر از سابقه علمی او نگاه کنید به صفحه او در دانشگاه برکلی http://burawoy.berkeley.edu/
[۲]نازنین شاهرکنی در مقاله خود Burawoy را بورُوُی و مترجمان بعدی بوراووی ترجمه کرده‌اند. با توجه به اینکه شاهرکنی سال‌ها در محیط انگلیسی زبان دانشجوی بورُوُی بوده و با او از نزدیک همکاری داشته است، و بر اساس شنیده‌های نگارنده ازتلفظ نام او در کنفرانس‌های بینالمللی، به نظر می‌رسد بورُوُی به تلفظ انگلیسی نام او نزدیک‌تر است. در نتیجه در این نوشته به همین صورت نوشته شده است؛ با وجود این، در ارجاع به کار دیگران، همان‌طوری نوشته شده که آنها نوشته‌اند.
[۳]برای اطلاع بیشتر نگاه کنید به https://B2n.ir/u77102. این کنفرانس در سال‌های بعد با نام تفکر و نظریه اجتماعی در خاورمیانه و شمال آفریقا در استانبول، تهران، بیروت و قبرس برگزار‌‌شد.
میراث بوروی۱
