رمزارزها جایگاهی در سیستم اقتصادی ایران ندارند؛ آیا آنها قابلیت تحقق کارکردهای پول را دارند؟

یادداشتی از نگین همتی؛ «دارایی مجازی» به هر نمایش دیجیتالی از ارزش گفته می‌شود که قابلیت معامله به صورت دیجیتالی را داشته و می‌تواند به عنوان وسیله پرداخت با یک واحد حساب و یا ذخیره ارزش عمل کند. این نوع دارایی توسط هیچ مرجع قانونی صادر و تضمین نمی‌شود و وظایف فوق‌الذکر بر اساس توافق میان جامعه کاربران این نوع دارایی مجازی صورت می‌گیرد. از میان دارایی‌های مجاری آن دسته که با ارائه امکانات و قابلیت‌های متنوع، بیش از پیش توجه سرمایه‌گذاران، قانون‌گذاران و مجریان قانون را به خود جلب کرده است، رمزارزها هستند. رمزارزها، نوعی دارایی مجازی قابل تبدیل غیرمتمرکز ریاضی محوراند که به وسیله رمزنگاری محافظت شده و بر بستر بلاکچین یا همان زنجیره همتایان ثبت و ضبط می‌شوند. این نوع دارایی‌ها هر کدام از فناوری متفاوتی بهره می‌برند و تفاوت‌های آنها نیز به دلیل تفاوت در بستر بلاکچین آنهاست. در این مقاله کوتاه حاضر درصدد هستیم به بررسی این امر بپردازیم که آیا می‌توان رمزارزها را به عنوان پول تلقی کرد و قواعد مرتبط با پول را نسبت به آن اعمال کرد؟ بررسی کوتاه حاضر حکایت از این دارد که این دارایی نوظهور قابلیت اعمال کارکردهای پول را دارد و می‌تواند در معاملات به عنوان پول یا ثمن معامله در نظر گرفته شود.
اصطلاحات رمزارز، ارز مجازی، دارایی‌های رمزنگاری شده مجازی و توکن اغلب به عنوان اصطلاحات مترادف به جای یکدیگر به کار می‌روند. این در حالی است که این اصطلاحات از هم متفاوت هستند. دارایی‌های مجازی نوعی از توکن و ارزهای مجازی و رمزارزها نیز نوعی از دارایی مجازی هستند. از میان اموال فوق آنچه که بیشتر شبیه به پول است و می‌تواند کارکردهای آن را اعمال کند، ارزهای مجازی‌اند که رمزارزها نوعی از آن تلقی می‌شوند.
مطابق تعریف ارائه شده از سوی بانک مرکزی اروپا و نهاد مقابله با جرایم مالی آمریکا، کارکردهای پول عبارتند از: واسطه مبادلات، واحد حساب یا سنجش ارزش و ذخیره ارزش. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران علاوه بر سه کارکرد فوق، کارکرد چهارمی را برای پول در طرح اصلاح پول ملی، مصوب ۲۸ مرداد ۱۳۹۳ بیان کرده است. مطابق این رویکرد، کارکرد چهارم پول این است که معیار پرداخت‌های تاخیری باشد. یعنی در معاملات بلندمدت مثل استقراض و اعطای وام، واحد‌های پولی مبنا قرار می‌گیرند. حال باید دید آیا رمزارزها قابلیت تحقق کارکردهای پول را دارند. در این راستا، در بخش اول مقاله مسئله پول پرداخته می‌شود و در بخش دوم، ویژگی‌های رمزارزها با کارکردهای پول مورد بررسی تطبیقی قرار می‌گیرد.
.۱ پول
پول در جوامع و حوزه‌های مختلف در معانی متفاوتی مورد استعمال واقع شده است، اما این واژه نزد اقتصاددانان دارای معنای مشخصی است. برخی از اقتصاددانان، پول را بسیار ساده تعریف کرده‌اند، به طور مثال «هیکس» در بیان تعریف پول می‌گوید: پول چیزی است که وظایف پول را انجام دهد.
کلاور در تعریف ساده‌ای از پول بیان می‌کند: با پول کالا خریده می‌شود و با کالا پول به دست می‌آید؛ اما کالا، کالا نمی‌خرد. در این تعاریف بر نقش واسطه‌گری پول تاکید شده است.
فیشر، اقتصاددانان آمریکایی عقیده دارد هر کالایی که پول نامیده می‌شود باید به طور عام در مبادله قابل پذیرش باشد و هر کالایی که به طور عام در مبادله پذیرفتنی است، باید پول نامیده شود.
برخی نیز تلاش کرده‌اند که پول را به وظایف پول تعریف کنند: به طور مثال در تعریف پول می‌گویند: پول چیزی است که سه وظیفه ۱. واسطه در مبادله، ۲. معیار سنجش و ۳. ذخیره ارزش را انجام دهد.
از نظر هراری، پول بر دو اصل جهانشمول متکی است:
الف) تبدیل‌پذیری جهانی، یعنی به وسیله پول مثل یک کیمیاگر می‌توانید زمین را به وفاداری، عدالت را به سلامت و خشونت را به دانایی تبدیل کنید.
ب) اعتماد جهانی بدین‌معنا که با استفاده از پول به عنوان یک واسطه، هر دو طرف معامله‌ای می‌توانند روی هر پروژه‌ای همکاری و مشارکت کنند. این اصول میلیون‌ها نفر را قادر ساخت در صنعت و تجارت به همکاری موثری دست پیدا کنند. با توجه به تعاریف فوق، به طور کلی می‌توان گفت که هر چیزی که به طور گسترده به عنوان وسیله پرداخت شناسایی شود و معیار سنجش نیز باشد پول است. به عبارت دیگر و آنطور که هراری توصیف می‌کند «پول صرفاً سکه و اسکناس نیست. پول هر چیزی است که افراد برای نشان‌دادن قاعده‌مند ارزش اشیاء به منظور تبادل کالا و خدمات به آن روی می‌آورند. پول افراد را قادر می‌سازد ارزش کالاها را به سرعت بسنجند، به آسانی دست به مبادله اشیاء بزنند و به راحتی مال‌اندوزی کنند.»
آنچه پشتوانه پول را شکل می‌دهد تنها ذهنیت و اعتماد ما به آن است. به عبارت دیگر، پول یک حقیقت مادی نیست، بلکه ساختاری روان‌شناختی دارد. چگونه فردی راضی می‌شود شالیزار حاصلخیز خود را در قبال یک مشت کاغذ رنگی (دلار) بفروشد؟ پاسخ این است که افراد زمانی به انجام چنین کارهایی تمایل پیدا می‌کنند که به ساخته و پرداخته تصورات مشترکشان اعتماد داشته باشند. اعتماد، ماده خامی است که تمام انواع پول به واسطه آن اعتبار پیدا می‌کند. به این جهت، پول را نظامی از اعتماد متقابل می‌دانند و به قول هراری، پول جهانی‌ترین و موثرترین نظام اعتماد متقابلی است که تاکنون بشر به خود دیده است.
.۲ بررسی کارکردهای شبه پول رمزارزها:
در این قسمت به بررسی این موضوع پرداخته می‌شود که رمزارزها تا چه میزان می‌توانند کارکردهای پول را اعمال کنند.
واسطه مبادله بودن:
رمزارزها برای اینکه بتوانند به عنوان وسیله مبادله عمل کنند، باید به عنوان پرداخت برای تدارک کالا و خدمات پذیرفته شوند. از زمان معرفی و عرصه ارزهای مجازی، استفاده از این ارزها از جمله بیت‌کوین تنها محدود به برخی از وب‌سایت‌های آنلاین و تجارت الکترونیک بود. اما امروزه استفاده از رمزارزهای معتبر در سراسر جهان و حتی بین فروشندگان اصلی نیز گسترش یافته و اینگونه ارزها به عنوان وسیله مبادله و پرداخت استفاده می‌شوند. تعداد رمزارزها و حجم و ارزش و رمزارزهای داد و ستد شده، از ابتدای سال ۲۰۱۷ به طور قابل توجهی افزایش یافته که احتمالاً به خاطر رشد قابل توجه تعداد کاربران است.
با توجه به اطلاعات جمع‌آوری شده توسط رگولاتورهای ژاپنی در اوایل ۲۰۱۸، فقط در خود ژاپن احتمالاً ۳/۵ میلیون کاربر رمزارز وجود دارد. طبق تخمین‌ها، حداقل ۱۵۰۰ رمزارز ایجاد شده‌اند که نیمی از این تعداد، از ابتدای سال ۲۰۱۷ بوده است. تا می ۲۰۱۸، ارزش دلاری کل رمزارزها، ۴۵۰بیلیون دلار ایالات متحده بوده که نسبت به سال پیش از آن، افزایش ۱۵برابری داشته است. بیت‌کوین به لحاظ تاریخی بین رمزارزها غالب است و تقریباً ۳۵٪ از ارزش کل در می ۲۰۱۸ متعلق به بیت‌کوین است: با این حال، سهم بازاری آن، که در اوایل ۲۰۱۷ نزدیک به ۸۰٪ بود، به طور قابل توجهی کاهش یافته که ناشی از رشد و استفاده از آلت کوین‌هاست.
طیف محصولات و خدمات رمزارز در حال رشد است. تعداد خودپردازهای بیت‌کوین که به کاربر اجازه می‌دهند پول نقد سپرده‌گذاری کند و به جای آن بین کوین در کیف آنلاین خود دریافت کند، رشد قابل توجهی داشته است. حداقل هفتصد خودپرداز بیت کوین در سراسر اروپا وجود دارد و اتریش و بریتانیا، هر کدام بیش از ۱۰۰ خودپرداز دارند. کارت‌های رمزارز پیش پرداخت نیز ظهور کرده‌اند و به کمک این کارت‌ها، کاربران می‌توانند کارت خود را از بیت‌کوین پر کرده و در خرده‌فروشی‌ها آن را خرج کنند. این سبب می‌شود که بیت‌کوین، به آسانی قابل حمل باشد و با استفاده از یک کارت ویزا، به راحتی تبدیل شود. در فوریه‌ی ۲۰۱۸، بانک «فریک بانک» در لیختن ‌اشتاین اعلام کرد که مشتریان از آن پس می‌توانند مستقیماً در رمزارزها سرمایه‌گذاری کنند. در نتیجه می‌توان گفت با رشد روزافزون فروشندگان جریان اصلی، عملکرد اصلی رمزارزها به عنوان پول به مثابه وسیله‌ای برای مبادله در سراسر جهان پذیرفته شده است.
واسطه حساب یا سنجش ارزش بودن:
ویژگی دوم یعنی واحد حساب به این معناست که استفاده و عملکرد رمزارزها به عنوان واحد حساب اصلی به طور عمده به عملکرد اولیه آن یعنی به مثابه یک واحد سنجش برمی‌گردد. با وجود این، بی‌ثباتی برخی رمزارزها در مقایسه با ارزهای سنتی و نرخ تبدیل تعداد یک گونه از ارز مجازی نسبت به آنها در جریان خرید کالا و خدمات مورد نیاز بر کاربران تاثیر می‌گذارد. برای اینکه رمزارزی بتواند به این کارکرد پول در سطح قابل قبولی دست یابد لازم است که جوامع از رمزارز و کارکرد آن آگاه شوند و ارزش کالا را با واحد ارز مجازی بسنجند. برای مثال به این نقطه برسند که از خود بپرسند خودرو BMW528 چند بین‌کوین است؟
ذخیره ارزش داشتن:
رمزارز می‌تواند به عنوان یک اندوخته ارزش عمل کند و ابزاری برای سرمایه‌گذاری احتمالی در نظر گرفته شود. البته ممکن است در برخی بازه‌های زمانی، نوسانات ناشی از اینگونه ارزها، قابلیت ارزشمند بودن جهت ذخیره‌سازی را در برخی جوامع دچار تردید کند. دولت‌ها از طریق اعمال سیاست‌های پولی از ثبات ارزش پول‌های قانونی کشور حمایت می‌کنند، اما از آنجایی که رمزارزهای غیرمتمرکز و وابسته به هیچ مقام یا دولت مرکزی نیست، از این حمایت محروم است. در نتیجه چالش اصلی ارزهای مجازی برای تبدیل شدن به پول جهانی، بی‌ثباتی و نوسان ارزش آن است. ثبات نرخ ارزهای مجازی نیز به تغییرات عرضه و تقاضای آن را ارز مجازی وابسته است.
البته رمزارزهای نوظهور مانند Stable Coins و شبکه‌ها و سیستم عامل‌های جهانی پیشنهادی آنها، می‌توانند باعث تغییراتی در اکوسیستم ارزهای مجازی شوند. این ارزهای مجازی همانطور که از نامشان پیداست، دارای ثبات بوده و به نوعی چالش اخیر این‌گونه دارایی‌ها را مرتفع ساخته است. تتر از جمله این نوع رمزارزها بوده و همواره ارزشی ثابت معادل یک دلار آمریکا دارد. از طرف دیگر عدم ثبات و نوسان ارزش را در برخی از ارزهای فیات از جمله ریال نیز می توان مشاهده کرد که با وجود نوسان قیمت، نمی‌توان گفت که کارکرد ذخیره ارزش را نمی‌تواند اعمال نماید.
.۳ رویکرد قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران در رابطه با رمزارزها
از ابتدای شکل‌گیری رمزارزها تاکنون جمهوری اسلامی ایران در رویارویی با این پدیده شیوه‌های متفاوتی را در بازه‌های گوناگون در پیش گرفته است. رفتار دولت در مواجهه با رمزارزها مانند رفتار آن با اپلیکیشن‌های فیلترشکن است که به نظر می‌رسد یک سیاست خاکستری و شاید یک نوع بلاتکلیفی باشد. اولین اقدام حقوقی ایران در مواجهه با رمزارزها در حوزه مبارزه با پولشویی رقم خورد. شورای عالی مبارزه با پولشویی در جلسه سی‌ام در مورخ ۹ دی‌ماه ۱۳۹۶، به کارگیری ابزار بیت‌کوین و سایر ارزهای مجازی را به دلیل امکان بهره‌گیری در فرآیند پولشویی، در تمامی مراکز پولی و مالی کشور ممنوع اعلام کرد. در گام بعدی، معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی ایران در سندی تحت عنوان پیش‌نویس الزامات و ضوابط فعالیت در حوزه رمزارزها در کشور که در بهمن ماه ۱۳۹۷ انتشار یافت، با تفکیک میان رمزارزهای بانک مرکزی و رمزارزهای منطقه‌ای و جهان روا، استفاده از رمزارزهای جهان روا را به عنوان ابزار پرداخت در داخل کشور ممنوع اما تبادل و خرید و فروش این رمزارزها در صرافی‌های مجاز را مجاز اعلام نمود.
در این سند به موارد مهم دیگری از جمله صرافی‌های رمزارز، عرضه اولیه سکه، کیف پول‌های الکترونیکی و استخراج نیز اشاره شده است. این سند، استخراج رمزارزها (ماینینگ) را نوعی صنعت می‌داند که مقررات‌گذاری در این حوزه را درخارج از وظایف بانک مرکزی و زیرمجموعه وظایف وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌داند.
تیرماه ۱۳۹۸ بانک مرکزی ایران اعلام کرد که انتشار رمزارزها با پشتوانه ریال، طلا و فلزات گرانبها و انواع ارز در انحصار این بانک بوده و فعالیت اشخاص برای ایجاد اداره شبکه پولی و پرداخت بر پایه فناوری بلاکچین غیرمجاز است.
در مردادماه ۱۳۹۸ هیأت وزیران طی تصویب‌نامه‌ای، استفاده از رمزارزها با مسئولیت متعاملین بجز در مبادلات داخل کشور را مجاز دانست که حتی با اخذ مجوز از وزارت صمت می‌توان اقدام به استخراج آن‌ها کرد. در مهرماه همان سال هیأت وزیران تبصره‌ای به تصویبنامه فوق‌الحاق کرد که بر اساس آن، رمزارزهای استخراج شده بر اساس مجوزهای صادره این تصویب‌نامه صرفا برای تامین ارز واردات کشور و بر اساس مقرراتی که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می‌کند قابل مبادله خواهند بود. در ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ گزارش نظارتی کمیسیون اقتصادی مجلس درباره رمزارزها قرائت شد و در این گزارش پیشنهاد قانون «حمایت از استخراج رمزارز و ساماندهی ایجاد، تولید، و بازار مبادلات داخلی رمزارز طرح شده است.
در نهایت تصویبنامه ۶ شهریور ۱۴۰۱ هیأت وزیران درباره آیین‌نامه استخراج رمزدارایی‌ها مورخ ۲۲/۰۸/۱۴۰۱ ابلاغ شد که آخرین نمونه مقررات‌گذاری در این حوزه است.
برآیند
هر چند با توضیحات ارائه شده مشخص شد که رمزارزها می‌توانند کارکردهای پول را داشته و به مانند آن عمل کنند، اما از سیر مقررات جمهوری اسلامی ایران می‌توان نتیجه گرفت که رویکرد ایران به حوزه رمزارزها فعلاً مثابه یک صنعت است که با اخذ مجوز از سازمان صمت می‌توان اقدام به فعالیت ماینینگ در این حوزه نمود. در بخش مبادلات نیز فعلاً رویکرد روشنی وجود ندارد اما مشخص است که رمزارزها به عنوان پول در سیستم حقوقی و اقتصادی ما فعلاً جایگاهی ندارد و آنچه تاکنون مورد پذیرش قرار گرفته، خرید و فروش رمزارزها به عنوان یک کالا است. به همین دلیل است که استفاده از رمزارزها به عنوان وسیله پرداخت در معاملات ممنوع شده و علت اصلی هم نبود قوانین در خصوص مالیات و عدم کنترل در حوزه مبارزه با فساد، پولشویی و تامین مالی تروریسم است.