تالاب هشیلان، نگین آبی کرمانشاه، با ۴۵۰ هکتار وسعت و ۱۱۰ جزیره مرموز، در ۲۶ کیلومتری شمال غرب کرمانشاه در آغوش کوه‌های خورین و ویس آرمیده است.
این اکوسیستم منحصربه‌فرد که قدمتش به دوره ژوراسیک می‌رسد، با وجود جذابیت‌های چشمگیر طبیعی و تنوع زیستی کم‌نظیر، همچون راز سر به مُهری در سایه شهرت طاق بستان و بیستون پنهان مانده است.
زیست‌بوم بی‌همتا تالاب هشیلان
جزایر اسرارآمیز: ۱۱۰ جزیره کوچک و بزرگ (از ۱ مترمربع تا ۳ هکتار) که با نوسان سطح آب پدیدار و ناپدید می‌شوند. این جزایر زیستگاه گونه‌های گیاهی مانند نیلوفر آبی، عدسک آبی و جگن هستند.
بهشت پرندگان: میزبان سالانه ۲,۰۰۰ پرنده مهاجر از جمله فلامینگو، پلیکان سفید، اردک سرسبز، غاز خاکستری و حواصیل. زمستان‌ها، آسمان تالاب با پرواز دسته‌جمعی این پرندگان به نقاشی زنده تبدیل می‌شود.
لانه ماران: معنای نام “هشیلان” در کردی (“خانه مارها”) به وفور مارهای آبی، مار چلیپر و مارماهی‌ها اشاره دارد. همچنین پستاندارانی چون گرگ، شغال، گربه وحشی و تشی در حاشیه تالاب زندگی می‌کنند.
ماهیان رنگارنگ: آب‌های تالاب زیستگاه ماهیانی مانند عروس ماهی، سیاه‌ماهی، سفیدکولی و سس ماهی از خانواده کپور ماهیان است که قابلیت ماهیگیری مسئولانه را فراهم می‌کنند.
تنوع زیستی تالاب هشیلان
پرندگان: تالاب هشیلان میزبان گونه‌های شاخصی مانند فلامینگو، پلیکان سفید، اردک سرسبز و غاز خاکستری است. بسیاری از این پرندگان مهاجر هستند و در فصول سرد سال به این تالاب می‌آیند، در حالی که برخی دیگر مانند حواصیل، بومی منطقه محسوب می‌شوند.
خزندگان: نام هشیلان (خانه مارها) به وفور مارهای آبی، مار چلیپر و لاک‌پشت‌های برکه‌ای اشاره دارد که ساکنان دائمی این تالاب هستند.
پستانداران: در حاشیه تالاب، پستاندارانی مانند گرگ، شغال، گربه وحشی و تشی زندگی می‌کنند که نقش مهمی در تعادل اکوسیستم منطقه دارند.
ماهیان: آب‌های هشیلان زیستگاه ماهیانی چون عروس ماهی، سیاه‌ماهی، سفیدکولی و سس ماهی است که از خانواده کپور ماهیان هستند و برخی از آن‌ها برای ماهیگیری مسئولانه مناسبند.
تجربه گردشگری: از پرنده‌نگری تا ماجراجویی
بعضی از جاذبه‌های طبیعی و محیطی این تالاب عبارتند از:
- پرنده‌نگری: بهترین فصل پاییز و زمستان هنگام مهاجرت دسته‌جمعی پرندگان. سایت پرنده‌نگری با ۹۲% پیشرفت (از ۱۳۹۰ تاکنون) در حال تکمیل است.
- قایق‌سواری در کانال‌ها: گشت‌زنی در شبکه پیچیده کانال‌های طبیعی که جزایر را احاطه کرده‌اند.
- زیپ‌لاین: امکانات ماجراجویانه بر فراز منظره تالاب.
- سراب سبزعلی: منبع تغذیه‌کننده اصلی تالاب که آب آن از چشمه‌ای جوشان تأمین می‌شود.
- بارگاه اویس قرنی و قلعه داراب خان: جاذبه‌های تاریخی در مجاورت تالاب.
- مناظر بهاری: اردیبهشت ماه با شکوفایی نیلوفرهای آبی و عروسک‌های آبی
واقعیت‌های گردشگری: آمار و چالش‌ها
بر اساس گزارش‌های محلی، روزهای پاییزی تا ۵۰۰ بازدیدکننده جذب می‌کند، اما این رقم در تابستان‌های خشک به نزدیک صفر می‌رسد. در واقع ۸۰% بازدیدها متمرکز بر پاییز و زمستان (فصل مهاجرت پرندگان) است. اما موانع جذب گردشگر در این ناحیه عبارتند از:
۱. نبود زیرساخت‌ها
عدم وجود پارکینگ، سرویس‌های بهداشتی استاندارد و مرکز اطلاعات گردشگری و همنین پروژه ناتمام سایت پرنده‌نگری پس از ۱۴ سال (پیشرفت ۹۲%).
۲. دسترسی دشوار
جاده‌های روستایی باریک و بدون تابلوهای راهنمای کافی (مسیر: کرمانشاه – امیرآباد – ملک‌تپه – هشیلان).
۳. تبلیغات ناکافی
عدم معرفی در برنامه‌های ملی گردشگری ایران.
بحران‌های تهدیدکننده: خشکی، آتش و منازعات انسانی
فاجعه زیست‌محیطی:
- خشکیدگی مکرر: خشکی کامل در سال‌های ۱۳۸۷، ۱۳۹۴، ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به دلیل:
- کاهش ۵۰%ی آب سراب سبزعلی
- ۴۸ چاه غیرمجاز شناسایی شده در حاشیه تالاب (تنها ۲۲ حلقه مسدود شد!).
- کشت محصولات پرمصرف مانند ذرت و چغندر در حریم تالاب.
- آتش‌سوزی مهیب ۱۴۰۰: خشکی بی‌سابقه باعث شعله‌ور شدن پوشش گیاهی و رسیدن آتش به ارتفاع ۴ متر
تاریخچه خشکیدگی‌های اخیر تالاب هشیلان
در سال ۱۳۸۷، خشکیدگی تالاب با انتقال آب از سد گاوشان تا حدی جبران شد، اما این اقدام تنها یک راه‌حل موقت بود. در سال ۱۳۹۴، به دلیل عدم تخصیص حق‌آبه، تالاب کاملاً خشک شد.
در سال ۱۴۰۰، خشکی بی‌سابقه باعث آتش‌سوزی گسترده شد و مقامات مجبور شدند با تانکر آب به تالاب برسانند که تنها یک احیای موقت بود. در سال ۱۴۰۱، ایجاد حوضچه‌های مصنوعی نیز نتوانست مشکل خشکسالی را به‌طور کامل حل کند.
تعارض‌های انسانی
- مالکیت خصوصی زمین‌ها: ۸۰% اراضی تالاب در مالکیت کشاورزان محلی است که مانع اصلی ثبت در کنوانسیون رامسر است.
- ۲۲ مورد تصرف غیرقانونی: تنها ۱۴ مورد خلع ید شده‌اند.
- کمبود نظارت: فقدان محیط‌بانان کافی برای کنترل شکار غیرمجاز و آلودگی ناشی از زباله‌های گردشگران.
راه نجات: از حفاظت تا اکوتوریسم پایدار
- احیای فوری:
- انسداد تمام چاه‌های غیرمجاز و ممنوعیت کشت محصولات پرمصرف.
- لوله‌کشی دائمی آب از سد گاوشان (نیاز: ۵۰۰ لیتر/ثانیه) ۱.
- حل منازعات مالکیت:
- خرید زمین‌های خصوصی توسط دولت یا ایجاد صندوق جبران خسارت برای کشاورزان.
- توسعه اکوتوریسم:
- تکمیل سایت پرنده‌نگری و ایجاد مسیرهای چوبی روی آب برای دسترسی به جزایر.
- آموزش جوامع محلی برای راهنمایی تورهای طبیعت‌گردی.
- ثبت جهانی:
- پیگیری ثبت در کنوانسیون رامسر به عنوان اهرم حفاظتی بین‌المللی
فرصتی که به سرعت می‌رود
تالاب هشیلان با آن‌که در سال ۱۴۰۳ وضعیت بهتری یافته، همچنان در معرض نابودی است. نجات این گنجینه نیازمند عزم ملی است: ثبت رامسر تنها گام نخست است.
اگر زیرساخت‌های اکوتوریسم تقویت شود، هشیلان می‌تواند به قطب گردشگری غرب ایران تبدیل شود – همان‌گونه که “ماریا چاپارون” از کنوانسیون رامسر هشدار می‌دهد: “تالاب‌ها ۳ برابر جنگل‌ها کربن ذخیره می‌کنند، اما ۳ برابر سریع‌تر نابود می‌شوند.”
هشیلان تنها “لانه ماران” نیست؛ خانه تنوع زیستی ایران است، و نابودی آن، خاموشی هم‌زمان هزاران زندگی خواهد بود.
