نوروز در گیلان همچون دیگر نقاط ایران جشنی باستانی است و مردم خونگرم این استان هر سال با شور و شوق خاصی آیین‌های نوروزی را برگزار می‌کنند.
آیین‌های نوروزی در گیلان از اواخر اسفند آغاز شده و تا سیزده‌به‌در ادامه می‌یابد. گردشگری به رنگ فرهنگ مردم این خطه، نوروز را نمادی از زنده شدن طبیعت و مهرورزی بین اعضای خانواده می‌داند.
آداب و رسوم نوروزی در گیلان
در کنار برافروختن آتش‌ها و روشنایی چراغ‌ها در چهارشنبه‌سوری، ساختن سفره هفت‌سین با سبزی و آیینه و رنگ‌آمیزی تخم‌مرغ‌ها نیز از زیباترین رسوم گیلانی است. در ادامه با بعضی از آداب و رسوم نوروزی در گیلان آشنا می‌شویم:
۱. دیچین‌واچین یا خانه‌تکانی
گیلانی‌ها با انجام مراسم سنتی «دیچین‌واچین» خانه‌های خود را قبل از نوروز تکاندن می‌کنند. در این آیین بانوان گیلانی علاوه بر تمیزکردن کامل خانه، دیوارها و حصیرهای کف اتاق را با گل‌رس و رنگ‌های طبیعی می‌آرایند تا فضای خانه نو و شاداب شود.
در گذشته که اغلب خانه‌ها از گل و چوب ساخته می‌شد، این کار سخت و نیازمند تهیه گل رس، رنگ‌آمیزی دیوارها و ساخت دوباره حصیرها بود، اما امروزه با مصالح نوین این کار آسان‌تر شده است.
۲. سبزه و سفره هفت‌سین
در دهه آخر اسفند، خانواده‌ها شروع به سبزه‌کاری می‌کنند؛ گندم یا عدس را در آب خیسانده و درون ظروف کوچک سبز می‌کنند تا نشانه‌ای از حیات و برکت بر سفره هفت‌سین باشد.
سبزه‌ها را همراه سایر نمادها مانند تخم‌مرغ‌های رنگی و شیرینی‌های محلی (میان‌پر، نخودی و قطاب) در سفره عید می‌چینند.
سنت تخم‌مرغ‌رنگی با پوست پیاز یا گردوی خشک‌شده از دیرباز در گیلان متداول است؛ تخم‌مرغ‌های رنگی را پس از پخت روی سفره می‌گذارند و به مهمانان عیدی می‌دهند.
۳. نوروزخوانی و عروس‌گولی
مردم گیلان یک هفته قبل از سال نو، گروهی از هنرمندان سنتی را به خانه‌هایشان دعوت می‌کنند. این هنرمندان به‌صورت دسته‌جمعی «نوروزخوانی» می‌کنند و با آهنگ و ترانه‌هایی آغاز بهار را مژده می‌دهند.
در برخی مناطق نیز نمایش آیینی « عَروسْ‌گُلِی» برگزار می‌شود؛ این نمایش کهن دارای سه نقش (پیربابو، غول و نازخانم) است.
گروه بازیگران پس از اجرای تعزیه، از صاحب‌خانه هدیه (معمولاً شیره، برنج یا شیرینی) دریافت می‌کنند. این رسوم همچنان در روستاها رواج دارد و نشانی است از امید به سالی پربرکت.
۴. چهارشنبه‌سوری
آخرین سه‌شنبه سال در گیلان مراسم «گل‌گل چهارشنبه» برگزار می‌شود. مردم بامداد چهارشنبه دسته‌هایی از خار، شاخه‌های گون و کاه را آتش می‌زنند و سپس از روی آتش می‌پرند.
هنگام پریدن شعری قدیمی را می‌خوانند: «گل گل چهارشنبه، به حق پنج شنبه / زردی بشه، سرخی بایه / نکبت بشه، دولت بایه» که یادآورهایی از بیماری و بدی‌ها و استقبال از شادی و سرخوشی است.
در این شب، گیلانی‌ها همچنین اسپند دود می‌کنند تا «باطل‌کننده چشم‌زخم» باشد، ظرف و کوزه‌های کهنه را برای دفع بدی‌ها می‌شکنند و در گذرها پنهانی به اولین کلمات عابران گوش می‌سپارند (فال‌گوش) تا نشانه‌ای از سرنوشت سال آینده بیابند.
جوانان و به‌ویژه دختران با قاشق زدن در منزل همسایگان طلب عیدی می‌کنند. در مناطق کوهستانی گیلان رسم «شال‌اندازی» نیز وجود داشته که شباهت‌هایی به خواستگاری پنهانی داشته و نشانه‌ای دیگر از پایبندی گیلانیان به سنت‌های محلی است.
۵. تحویل سال نو و عید
در لحظه تحویل سال، خانواده‌ها سفره هفت‌سین را با آب، قرآن، آینه، شمع و نمادهای نوروزی می‌آرایند. رسم «خوش‌قدم» یا «سبک‌پا» در گیلان پررنگ است؛
خانواده‌ها فردی را از قبل انتخاب می‌کنند تا اولین نفر در خانه آنها وارد شود و با قرآن و شکوفه به خانه پاداش عیدی دهد.
در روزهای تعطیل عید، کوچکترها به دیدار بزرگان می‌روند و هریک از بزرگترها عیدی (سکه، حلوا، شیرینی یا تخم‌مرغ رنگ‌شده) به بچه‌ها می‌دهند.
۶. سیزده‌بدر
روز سیزدهم فروردین، مردم گیلان معمولاً به‌صورت دسته‌جمعی به دامان طبیعت (سواحل، جنگل‌ها، پارک‌ها و کوه‌ها) می‌روند تا پایان تعطیلات را گرامی بدارند.
دختران دم‌بخت سبزه‌های کوچک را گره می‌زنند و اعضای خانواده هفت‌سنگ انتخاب می‌کنند و آن را به رودخانه می‌اندازند تا فال سال نو گرفته شود. بسیاری گره‌زدن سبزه را برای گشودن گره‌های زندگی و بخت خود انجام می‌دهند.
با وجود بقای سنت‌های یادشده، برخی آیین‌های قدیمی در گیلان کمرنگ شده یا فراموش شده‌اند. برای نمونه «بره‌دگانی» (آیین ویژه رودبار) که در آن بره‌ای تزیین‌شده از پشت‌بام به در خانه‌ها انداخته می‌شد، امروزه تقریباً منسوخ شده‌است.
رسم «آیینه‌تاودانی» در غرب گیلان و نمایش‌های محلی «رابرچره» در شرق استان نیز رونق سابق را ندارند.
البته برخی رسوم هنوز زنده‌اند؛ گویی که گیلانی‌ها با حفظ این میراث فرهنگی، پیوند خود را با گذشته محکم نگاه داشته‌اند.
غذاها و خوراکی‌های محلی گیلان
گیلانی‌ها در ایام عید نوروز انواع غذاها و خوردنی‌های محلی را تهیه می‌کنند که هر یک عطر و طعم خاص خود را دارند. از جمله این خوراکی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. سیر قلیه: خورشتی اصیل با گوشت مرغ یا اردک (کمی چرب) و برگ سیر تازه است. در این خورش لپه (نخود)، سیر تازه، پیاز و ادویه (زردچوبه و فلفل) را با تکه‌های مرغ می‌پزند و در پایان تخم‌مرغ هم به خورش اضافه می‌کنند.
سیر قلیه عطر سیر و رنگ زرد مخصوص خود را دارد و اغلب با برنج کته یا نان محلی سرو می‌شود.
۲. ترش‌تره: خورش گیاهی و بدون گوشت است که پایه آن اسفناج و تره (سبزی محلی شبیه پیازچه) به همراه سبزی‌های معطر دیگر مانند جعفری، گشنیز و کمی نعنا است. این خورش را با افزودن آب نارنج یا آبغوره ترش مزه می‌کنند.
در مراحل پایانی پخت، تخم‌مرغی را له کرده و با کمی زردچوبه و روغن سرخ می‌کنند و با سبزی‌ها ترکیب می‌نمایند. ترش‌تره معمولا کنار ماهی یا بدون گوشت به همراه برنج سرو می‌شود و طعم خوش‌مزه و ترش آن بسیار دلپذیر است.
۳. باقالا قاتق: خورش سنتی گیلانی با باقلا (پاچ لوبیا) و شوید فراوان است. برای تهیه باقلا قاتق، باقلا را همراه سیر و شوید با مقداری روغن تفت می‌دهند، سپس آب می‌ریزند و در آخر تخم‌مرغ‌ها را به آن اضافه می‌کنند تا پخته شود.
این خورش معمولاً در ایام بهار و به‌ویژه نوروز پخته می‌شود و با ماهی شور یا سبزی خوردن سرو می‌شود.
۴. کوکو سبزی گیلانی: نوعی کوکو است که سبزی‌های تازه شامل تره، جعفری، گشنیز و شوید (و گاهی کشمش یا گردو) را نازک خرد کرده و با شش عدد تخم‌مرغ و ادویه مخلوط می‌کنند.
این کوکو را در تابه سرخ و با ماهی یا سبزی‌پلو سرو می‌کنند. کوکو سبزی نشانه‌ای از طراوت بهار در سفره نوروز است و رنگ سبز سبزی‌ها جلوه‌ای دلنشین به آن می‌دهد.
۵. رشته خشکار: یکی از شیرینی‌های سنتی گیلان است که در عید نوروز و ماه رمضان تهیه می‌شود. رشته خشکار از رشته‌های نازک آرد برنج تشکیل شده که در مرکز آن مخلوطی از گردوی آسیاب‌شده با شکر، هل و دارچین (مواد «خشکار» به معنی مغز) قرار می‌گیرد.
پس از چسباندن لبه‌ها، رشته‌های به‌دست‌آمده را در روغن سرخ می‌کنند. معمولاً پس از خنک شدن، رشته خشکار را در شربت شیرین (آب و شکر و کمی دارچین) می‌گردانند.
هر چند بعضی‌ها به‌دلیل ملاحظات سلامتی شربت را حذف می‌کنند. این شیرینی نقشی ویژه در سفره نوروزی گیلان دارد و بیانگر ذائقه شیرین مردم این خطه است.
صنایع دستی و هنرهای نوروزی در گیلان
گیلان به صنایع دستی متنوع و غنی شهرت دارد که برخی از آنها نقش ویژه‌ای در آیین‌های نوروزی ایفا می‌کنند.
رشته‌دوزی رشتی یا سوزن‌دوزی ابریشمی گیلانی یکی از هنرهای دیرین این خطه است که روی پارچه‌های ابریشمی بافته می‌شود و جزو صنایع دستی شاخص گیلان به شمار می‌رود.
از دیگر صنایع نمایان در نوروز می‌توان چادرشب (چاشو) را نام برد؛ پارچه‌های رنگینِ دستباف متعلق به مناطق شرقی گیلان که هم در پوشاک محلی و هم در سفره‌آرایی نوروزی کاربرد دارند.
حصیربافی (بافتن حصیر و سبد از نی و بامبو) و صنایع چوبی مانند ساخت وسایل چوبی آشپزخانه در روستاهای گیلانی رواج دارد.
علاوه بر این، قالیبافی (گلیم و جاجیم‌بافی)، بافت جارو از گیاه گوروس، نمدمالی و سفالگری نیز در جای‌جای گیلان دیده می‌شود.
همه این دست‌بافته‌ها و ساخت‌های هنری، جلوه‌ای از فرهنگ گیلانی هستند که در نوروز نقش تزئینات و اشیا روزمره و سفره‌ها را ایفا می‌کنند.
در مراسم نوروز خانواده‌های گیلانی معمولاً با دستبافته‌های سنتی مانند روسری‌ها و جلیقه‌های محلی، چادرهای دستباف (موسوم به چارشو) و وسایل چوبی محلی سفره‌های خود را تزئین و فضا را گرم و مهمان‌نواز می‌کنند.
