کریدور زنگزور و سقوط دمشق؛ بازتعریف ژئوپلیتیک منطقه‌ای و منافع ملی ایران.
یادداشتی از محسن عباسی‌فرد در پایگاه تحلیلی- خبری درسانیوز؛ تحولات ژئوپلیتیکی اخیر در منطقه، از سقوط رژیم بشار اسد در سوریه تا امضای توافق کریدور زنگزور میان آذربایجان و ارمنستان تحت نظارت ایالات متحده، نشان‌دهنده بازآرایی گسترده‌ای در نظم منطقه‌ای است که مستقیماً منافع ملی ایران را تهدید می‌کند. این یادداشت با تکیه بر داده‌های اقتصادی و ژئواستراتژیک، به تحلیل پیامدهای این تحولات بر موقعیت منطقه‌ای ایران می‌پردازد.
توافق زنگزور؛ مهندسی ژئوپلیتیک به نفع ترکیه
توافق ۸ اوت ۲۰۲۴ میان آذربایجان و ارمنستان، که با عنوان «مسیر ترامپ به سوی صلح و رفاه بین‌المللی» معرفی شد، عملاً بستری برای تقویت نفوذ اقتصادی و ژئوپلیتیکی ترکیه در منطقه فراهم کرده است. این کریدور، با اتصال مستقیم ترکیه به جهان ترک و مسیرهای تجاری خلیج فارس، به آنکارا امکان داده تا نقش محوری در زنجیره‌های تأمین جهانی ایفا کند.
طبق اعلام وزیر خزانه‌داری ترکیه، تولید ناخالص داخلی این کشور در سه‌ماهه دوم سال ۲۰۲۴ به حدود ۱.۵ تریلیون دلار رسید و رشد اقتصادی سالانه ۴.۸ درصد ثبت شد. این رشد، هم‌زمان با فعال‌سازی کریدور زنگزور، شتاب بیشتری گرفته و ترکیه را به قطب لجستیکی منطقه بدل کرده است.
حجم مبادلات تجاری ترکیه با جهان ترک در سال ۲۰۲۳ به ۴۲ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل، ۹ میلیارد دلار افزایش داشته است. همچنین سود عملیاتی پیش‌بینی‌شده از کریدور زنگزور برای ترکیه بالغ بر ۳.۶ میلیارد دلار (۱۴۷٫۶ میلیارد لیر) اعلام شده است.
سقوط دمشق؛ تغییر مسیرهای ترانزیتی منطقه
با سقوط رژیم بشار اسد در ۸ دسامبر ۲۰۲۴، ترکیه بلافاصله پروژه‌های زیرساختی در سوریه را فعال کرده و با آزادسازی ترانزیت کامیون‌های سوری، مسیرهای تجاری جدیدی به اردن و کشورهای خلیج فارس گشوده است. این اقدامات، بدون مشارکت ایران، نشان‌دهنده تغییر موازنه قدرت در شام و کاهش نفوذ تهران در این منطقه استراتژیک است.
صادرات ترکیه به کشورهای خلیج فارس بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ به ۱۲۶.۷ میلیارد دلار رسید و تنها در سال ۲۰۲۴، این رقم ۲۷.۷ میلیارد دلار بوده است. این جهش تجاری، نتیجه مستقیم آزادسازی مسیرهای ترانزیتی از طریق سوریه است.
تهدیدات راهبردی برای منافع ملی ایران
از منظر علوم سیاسی و حقوق بین‌الملل، این تحولات چند تهدید کلیدی برای ایران در پی دارد:
حذف ایران از مسیرهای ترانزیتی منطقه‌ای: با فعال شدن کریدور زنگزور و مسیرهای جنوبی از طریق سوریه، نقش ایران به‌عنوان پل ارتباطی شرق و غرب به‌شدت تضعیف شده است.
تقویت محور آنکارا–باکو–ریاض: این محور، با حمایت آمریکا، می‌تواند به تضعیف موقعیت ایران در جهان اسلام و کاهش نفوذ آن در حوزه خلیج فارس منجر شود.
افول نقش ایران در قفقاز جنوبی: توافق زنگزور بدون حضور ایران، به معنای کاهش وزن ژئوپلیتیکی تهران در منطقه‌ای است که همواره بخشی از حوزه نفوذ تاریخی آن بوده است.
راهبرد پیشنهادی در شرایط کنونی: بازتعریف نقش ایران در نظم نوین منطقه‌ای
در شرایطی که امکان همکاری با سوریه برای بازسازی عملاً از بین رفته، ایران باید با اتخاذ راهبردهای جایگزین، جایگاه خود را در نظم نوین منطقه‌ای تثبیت کند:
احیای دیپلماسی فعال در قفقاز جنوبی با تمرکز بر همکاری‌های اقتصادی و امنیتی با ارمنستان و گرجستان؛
توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی داخلی و منطقه‌ای برای رقابت با مسیرهای ترکیه، به‌ویژه در شرق کشور؛
استفاده از ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل و نهادهای منطقه‌ای برای اعتراض به توافقات یک‌جانبه و تأکید بر اصل احترام به منافع مشروع کشورها؛
تقویت پیوندهای اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی به‌عنوان جایگزین مسیرهای حذف‌شده، با محوریت حمل‌ونقل ریلی و انرژی.
در نهایت، تحولات اخیر نه‌تنها آزمونی برای سیاست خارجی ایران، بلکه هشداری برای بازنگری در راهبردهای منطقه‌ای است. اگر ایران نتواند در این بازآرایی ژئوپلیتیکی جایگاه خود را تثبیت کند، خطر حاشیه‌نشینی در نظم آینده منطقه، بیش از پیش جدی خواهد بود.
